«ՄԵՐ ԳՈՅԱՏԵՎՄԱՆ ԳՈՐԾՈՆԸ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ՀԱՎԱՏՆ Է, ԱՅԼԵՎ ՈՒՂԵՂԸ, ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ»

և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ ԱՆԱՀԻՏ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԸ: Նա խորհրդահայ անվանի նկարիչ, ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Հմայակ Ավետիսյանի դուստրն է: 2012 թվականին լրանում է նկարչի 100-ամյակը, և մեր զրույցը ներառելու է հիմնականում այս հոբելյանին առնչվող թեմաները:

«ՄԵՆՔ ԱՆՀԱՆԳՍՏԱՆԱԼՈՒ ԱՎԵԼԻ ՇԱՏ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐ ՈՒՆԵԻՆՔ ՄԵՐ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ, ՄԵՐ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՊԱԳԱՅԻ ՀԱՄԱՐ, ՔԱՆ ԵՎՐՈՊԱՑԻՔ»
-Տիկի՛ն Անահիտ, Ձեր հայրը` Հմայակ Ավետիսյանը, 1915-ի եղեռնից մազապուրծ բազում հայ ընտանիքներից մեկի վերջին շառավիղն էր, ում գաղթի ճանապարհներով Էջմիածին հասցրեց մայրն ու հենց զավակի կողքին` փողոցում, ավանդեց հոգին:
-Տատս ասես սպասել է հայրենի հողին հասնելուն, և հասնելուց հետո, իր պարտքը կատարած զգալով, ավանդել է հոգին:
-Եվ այդ վերապրումն է պատկերված Հմայակ Ավետիսյանի` 1960 թվականին արված «Անցյալի առօրյայից» նկարում:
-Այո՛: Երբ հայրս արդեն կայացած նկարիչ էր, բազմիցս է անդրադարձել եղեռնի թեմային: Կերպարային հիշողությունը, բարոյական և ազգային հոգեբանությունը շատ ուժեղ են եղել նրա մեջ: Այս ամենի համադրումից ծնվել են նրա նկարները: Մեկը հենց Ձեր նշած նկարն է. գետնին պառկած է մահացած մայրը, կողքին փոքրիկ տղան է` կյանքից դեռ ոչինչ չհասկացող, աչքերում անորոշություն, տագնապ: Սա ընդհանրական տիպ է: Իսկ վերևում պատկերված են կամուրջ և եկեղեցի` մեր քաղաքակրթության խորհրդանիշները, և հայկական գյուղի տիպիկ պատկերը: Դա ընդհանրական պեյզաժ է: Իսկ պատմությունը, որ կապված է այդ նկարի հետ, շատ հուզիչ է: Երբ մահացել է մայրը, հայրս կողքին նստած է եղել: Մոտեցել է համագյուղացիներից մեկը, գրկել երեխային ու տարել հիվանդանոց` պատգամելով փրկել որբ մնացած երեխային: «Սա իր գերդաստանից վերջինն է, փրկի՛ր նրան, բժի՛շկ,- ասել է նա:- Ես գնում եմ պատերազմ»: Խոսքը Սարդարապատի ճակատամարտի մասին էր, իհարկե: Այդ հիվանդանոցում բուժել են որբացած երեխային, կերակրել: Մի խոսքով, փրկել են հորս:
-Այս տարի լրանում է Ձեր հոր 100-ամյակը: Բայց այն տարիներին եղեռնից մազապուրծ որբերի տարիքը որոշվել է մոտավոր ճշգրտությամբ: Ինչպե՞ս է Հմայակ Ավետիսյանն իմացել իր ծննդյան տարեթիվը:
-Տարիքը որոշում էին ըստ ատամների: Հորս անձնագրում այդպես էլ գրված էր, որ ծնվել է 1912 թվի առաջին եռամսյակում: Սա շատ տիպիկ գրառում է եղեռն տեսած մեր ժողովրդի համար: Իսկ վերջերս, երբ բացվեցին որբանոցների արխիվները, մենք ՀՀ պետարխիվից հանեցինք հորս ծննդյան մասին վկայող փաստաթուղթը, որում նշված էր ծննդյան օրը` հունվարի 21, և որբանոցի հաշվառման համարը` 6182:
-Ձեր հայրն այն բացառիկ արվեստագետներից էր, որ խորհրդային գաղափարախոսության ամենառեակցիոն ժամանակաշրջանում անդրադարձավ Սողոմոն Թեհլերյանի, Արամ Երկանյանի, Կոմիտասի, հայ ֆիդայու, մուսալեռցի տատի կերպարներին, որբացած Արևմտյան Հայաստանի խորհրդանիշին: Այսուհանդերձ, ինչպե՞ս նա կարողացավ խույս տալ խորհրդային հաշվեհարդարից:
-Եղեռնի 50-ամյակին է նվիրված հորս «Երախտապարտ ենք» մոնումենտալ կտավը` Սողոմոն Թեհլերյանի, Կոմիտասի և Արամ Երկանյանի կերպարներով: Նա յոթ տարի աշխատում էր կտավի վրա: Շատերը, իմանալով, որ հայրս նկարում է Թեհլերյանին և Երկանյանին, վախեցան ու այլևս մեր տուն չեկան: Իսկ հայրս ասում էր. «Ես ազգի մտավորական եմ: Դատարկաձե՞ռն պիտի դիմավորեմ եղեռնի 50-ամյակը»:
-Եվ այդ մոնումենտալ գործն այսօր պահպանվում ու ցուցադրվում է Ցեղասպանության ինստիտուտ-թանգարանում։
-Այո՛, մի բան, որ հայրիկս նկարելիս չէր կարող պատկերացնել։
-Հմայակ Ավետիսյանը երեք տարեկան է եղել 1915-ին, երբ թողել է իր ծննդավայրը` Վանի նահանգի Մանդան գյուղը, բայց դա չի խանգարել, որ նա իր մանկական հիշողության մեջ ամբարի գյուղի համայնապատկերը և հասուն տարիքում հանձնի կտավին:
-Այո՛, իրենց համագյուղացիները, որ եղեռնից հետո բնակություն էին հաստատել Ողջաբերդում, եկել-նայել են հորս կտավն ու ասել, որ դա ճիշտ և ճիշտ իրենց գյուղն է: Բնական բան է. պատկերային մտածողությունն ապագա նկարչի մեջ շատ զարգացած է եղել, ոգին էլ միշտ խմորվել է ներսում, և նա մտապահել է մանկության հիշողություններն ու հասուն տարիքում կյանք տվել դրանց կտավի վրա, որ չմոռացվի իր հայրենի գյուղը:
-Հմայակ Ավետիսյանն առաջինը չէր, անշուշտ, որ նկարեց հայկական եկեղեցի: Բայց, ինչպես Դուք եք բնորոշում, նա գեղանկարչության մեջ նոր մոտեցում մտցրեց եկեղեցի նկարելու հարցում: Ո՞րն էր այդ նորությունը:
-Նրա սկզբունքն էր եկեղեցին միշտ պատկերել բարձունքի վրա, ամեն ինչից վեր:
-Որովհետև եկեղեցի՞ն էր համարում մեր ազգի փրկության գրավականը:
-Եկեղեցին ազգի փրկության միակ գործոնը չէր համարում: Մեկ գործոնով հնարավոր չէ փրկվել: Դրան գումարվում էին նաև մեր քաղաքակրթությունը, մեր ստեղծագործական ջիղը: Մենք անհանգստանալու ավելի շատ պատճառներ ունեինք մեր քաղաքակրթության, մեր մշակույթի ապագայի համար, քան եվրոպացիք: Եվրոպայում կարող էին շատ դղյակներ ու շինություններ կառուցել և չվախենալ, որ օտար զավթիչները դրանք կկործանեն, որովհետև արևմտյան նվաճողի հոգեբանությունն ուրիշ է: Նա տեսնում է մշակութային արժեքն ու հասկանում, որ չի կարելի ոչնչացնել: Ընդհակառակը, նա ինքն է կողքից մի նոր բան կառուցում, որպեսզի իրենով անի, յուրացնի օտարինը: Իսկ մեր երկիրն ասպատակողները ոչնչացնում էին արվեստը, որպեսզի զավթեն հողը: Նրանց հոգեբանությունն այս էր: Այդ պատճառով էլ հայրս, որպես սկզբունք, բոլոր եկեղեցիները բարձունքի վրա է նկարել, որպեսզի ցույց տա, որ բարձր ու չնվաճվող են մեր ազգի ստեղծագործական հանճարը, գիտելիք ամբարելու ունակությունը, ինժեներական, շինարարական, գեղագիտական մտածողությունը: Չէ՞ որ եկեղեցին այս ամենի համադրումից է ծնվում: Նա ոչ թե սոսկ եկեղեցի է պատկերել, այլև այդ գեղանկարներում դրել է որոշակի ենթատեքստ, որոշակի տրամադրություն: Ընդգծել է, որ մեր մեջ այնքան բուռն է ստեղծագործական ավյունը, որ մենք ի զորու ենք դիմակայելու, հաղթահարելու ցանկացած գիշերվա, ցանկացած ձմեռվա մութն ու ցուրտը և մեր խորքային քաղաքակրթությամբ, մեր մենթալով վեր խոյանալու, վերապրելու, չբնաջնջվելու աշխարհի երեսից: Այս թեմաները հատկապես շեշտադրված են Հմայակ Ավետիսյանի «Հառիճ. Գիշեր» (1974 թ.) և «Տեղեր. Ձմեռ» (1975 թ.) կտավներում: Այնպես որ, մեր գոյատևման գործոնը ոչ միայն հավատն է, այլև ուղեղը, բանականությունը: Այդ երկուսի միասնությունն է մեր եկեղեցին: Մենք ուրիշ ազգերին չենք կարող ներկայանալ մեր պալատներով, մեր շքեղ դղյակներով, ուրեմն պիտի ցույց տանք մեր մտքի, ոգու արգասիքը:

«ՄԻԱՅՆ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆԻ, ՄԻԱՅՆ ՓՈՐԻ ՀԱՄԱՐ ԸՆԴՄԻՇՏ ԹՈՂՆԵԼ-ԳՆԱԼԸ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՑ ԱՆՀԱՍԿԱՆԱԼԻ Է»
-Պալատներ ու թագավորություններ չունեցող մեր ազգի նկարիչը կոմպոզիցիոն աշխատանք ունի, որում ներկայացված է թագավորական ընտանիք: Ի՞նչ մտայնությամբ է առաջնորդվել նա:
-Նա համարում էր, որ մեր ազգը միշտ ունեցել է թագավորներ: Ո՛չ պետական գործիչ թագավորներ, այլ հոգու, հոգևոր դաշտի թագավորներ: Այդպիսի թագավոր էր նրա համար, օրինակ, Խաչատուր Աբովյանը, որին ինքը կուռքի նման պաշտում էր, համարում իսկական մտավորականի պայծառ օրինակ: Նրա մեծությունը նախ և առաջ պայմանավորված էր Դորպատի հարմարավետությունն ու քաղաքակիրթ միջավայրը թողնելով և Հայաստան գալով: Նա հասկանում էր, որ պիտի իր տեսակը, իր ազգի տեսակը բարձրացնի, դրան պիտի ծառայեցնի իր պոտենցիալը:
-Այնինչ այսօր մեր տեսակը լքում է երկիրն ու տարրալուծվում դրսում: Սրա բացատրությունը ո՞րն է:
-Գնում են, որովհետև մարդկային երկու տեսակ կա` «գյուղացի» և «գեղցի»: Այս տարաբաժանումը հենց հողի մշակ գյուղացիներն են մատնանշել: «Գեղցի» կարող է լինել և քաղաքի կենտրոնում ապրողը, մի տեսակ, որն այսօր շատ տարածված է: ՈՒրիշ բան է գնալը մի քանի տարով, դրսում կրթություն ստանալը, մտահորիզոնն ընդարձակելը, պարբերաբար գնալ-վերադառնալը, ինչպես դա ընդունված է ամբողջ աշխարհում, բոլոր քաղաքակիրթ ազգերի մոտ: Բայց միայն նյութականի, միայն փորի համար ընդմիշտ թողնել-գնալ հայրենիքից` ունենալով ընդամենը մի քանի բան ավելի հագնելու և ուտելու նպատակը, անհասկանալի է մեր ազգի համար: Դա արդյունք է յոթանասուն տարվա խորհրդային ապակողմնորոշող քաղաքականության, որի արդյունքում մեր ազգի նկարագիրը խաթարվել է: Հայրս անցյալ դարի կեսերին էր նկարում հայ եկեղեցին բարձունքի վրա: Մի ժամանակաշրջան, երբ այդ թեման չէր խրախուսվում: Այսօրվա նման չէր, որ ով պատահի` եկեղեցի նկարի: Բայց այսքան եկեղեցի նկարող ազգի ներկայացուցիչներն այսօր թողնում-գնում են Հայաստանից: Մենք պետականություն, թագավորություն չենք ունեցել, բայց ունեցել ենք հոգևոր թագավորներ: Մենք առանց թագավոր չենք կարող լինել: Դա կլինի Պարույր Սևակ, Համո Սահյան, Խրիմյան Հայրիկ, թե մեկ ուրիշը, միևնույն է, իրենց բարձունքին են, իրենց հոգևոր արքայությունում: Եվ դեռ հարց է, Մեսրոպ Մաշտո՞ցն էր իր ժամանակի ավելի մեծ թագավորը, թե՞ պետության գլուխ կանգնած թագավորը: Հոգևոր թագավորներն ավելի շատ բան են տալիս իրենց ազգին: Ինչո՞ւ եղեռնից հետո մեր երաժշտության մեջ ամենամեծ կտավը բալետի ասպարեզում Արամ Խաչատրյանի «Սպարտակը» եղավ: Արժանապատվության, ազատության խորհրդանիշը` համաշխարհային ամենաբարձր մակարդակի վրա: Դա հենց այնպես չստեղծվեց: Խաչատրյանն իր հոգու ներսում ցավ ուներ և այդ ցավը մղեց ստեղծելու ազգային բալետ` «Գայանե», ապա` «Սպարտակ», որը նայելիս մենք շունչներս տեղն ենք բերում, այն մեզ ոգևորում ու ներքուստ բարձրացնում է: Ստեղծեց, որովհետև ինքը թագավոր էր, ամեն ինչ խորությամբ էր հասկանում:

«ՄԵՆՔ ԱՅՆՊԻՍԻ՜ ԲԵՐԴԵՐ ԵՆՔ ՏԵՍԵԼ, ԱՅՆՊԻՍԻ՜ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ, ՈՐ ԴՐԱՆՑՈՎ ՉԵՆՔ ԿԱՐՈՂ ՈՒԺԵՂ ՈՒ ՀՊԱՐՏ ՉԼԻՆԵԼ»
-Չգիտեմ` Ձեր հայրը կարո՞ղ էր պատկերացնել, թե՞ ոչ, բայց փաստ է, որ այսօր Արևմտյան Հայաստանի ճանապարհները բաց են հայ զբոսաշրջիկների առաջ: Դուք եղե՞լ եք Հմայակ Ավետիսյանին ծնունդ տված հողում` Վանում, որ վերջերս, ցավոք, պատուհասվեց երկրաշարժից: Եվ ի՞նչ զգացողություններ եք ունեցել` այնտեղ գտնվելով:
-Այո՛, եղել եմ: Զգացողություններս տարբեր են եղել: Ցավն ու հպարտությունն են եղել զգացածս: Եվ հպարտությունն ավելի բարձր էր: Այնտեղ ես հասկացա, թե որքան իրավացի էր հայրս, երբ նկարում էր հայկական քաղաքակրթության նմուշները: Մենք այնպիսի՜ բերդեր ենք տեսել, այնպիսի՜ եկեղեցիներ, որ դրանցով չենք կարող ուժեղ ու հպարտ չլինել: Թեպետ և այդքան շատ քանդել են, բայց իսպառ ոչնչացնել այդ ամենն անհնար է:
-Այսօրվա սերնդի մեջ տեսնո՞ւմ եք այդ հպարտ բերդերի ժառանգորդը լինելու հատկանիշները:
-Այո՛: Մեր երթն անվերջ է: Այս վերջին քսան տարիները, ավելի ճիշտ` եղեռնին հաջորդած տարիները ցույց տվեցին, որ Տիգրան Մանսուրյանով կլինի, Հենրիկ Մալյանով, թե մեկ ուրիշով, մեր երթը պիտի անվերջ շարունակվի: Հայրս եղեռնից հետո չի գնացել Արևմտյան Հայաստան, բայց կարևորը դա չէ: Կարևորն այն է, որ նա էությունն է հասկացել: Այդ պատճառով էլ շատ հաճախ էր գյուղացիներ նկարում: Ասում էր, որ իր ընկերներին նկարելը մի մեծ դժվարություն չի ներկայացնում, որովհետև նրանք հանրահայտ դեմքեր են` երգիչ, նկարիչ, արտիստ, գրող: Նրանց նկարելը կրկնակի հաջողություն է ապահովում, որովհետև մարդիկ այդ դիմանկարներում տեսնում են ծանոթ ու սիրելի դեմքեր: Բայց գյուղացուն նկարելը օպտիմիզմի դրսևորում էր: Դա ժողովուրդն էր, մեր գենի շարունակականության հավաստիքը: Այդ ժողովրդի զավակները կամավոր պատերազմ գնացին արցախյան շարժման տարիներին: Հո հանուն փորի չէի՞ն գնում: Հիմա Հայաստանից գնացողների մի մասն իսկապես ճարահատյալ է գնում, իսկ ոմանք էլ կարող են չգնալ, դրա անհրաժեշտությունը բնավ չունեն: Սովետական շրջանում ինչո՞ւ չէին գնում: Հո բոլորը կուշտ չէի՞ն: Իսկ հիմա բոլորն ուզում են ցույց տալ, որ իրենք «մեծ» մարդիկ են, կարող են գնալ և դրսում հաջողությունների հասնել: Լա՛վ է, որ կարող են: Թող գնան, սովորեն, հաջողությունների հասնեն ու վերադառնան, ինչպես արեցին շատերը, այդ թվում և` հայրս ու մայրս` Արաքսյա Հունանյանը: Ի դեպ, նրանք հանդիպել էին Գյումրիի մանկատանը, իսկ ավելի ուշ` Լենինգրադում ուսանելիս: Մայրս ևս մեծ վաստակի տեր էր. նա հիմնադրել է Երևանի մանկավարժական ինստիտուտի մի քանի ֆակուլտետ: Այսպես է եղել. բոլոր ժամանակներում Հայաստանի մեջքին կանգնել են նրա որդիները, ինչպես այդ թեման իր «Արշալույսին» նկարում արտահայտել է հայրս` պատկերելով Մայր Հայաստանը` թիկունքում կանգնած երկու հպարտ ձիավորներով, որոնցից մեկը ֆիդայու, մյուսը կարմիրբանակայինի համազգեստով է: Ժամանակաշրջանն ու հասարակարգը փոխվում են, հայրենիքի ճակատագիրը` ոչ: Այդպես եղել է ու կլինի միշտ: ՈՒ մենք դրանով ենք հավերժ: Հավերժ ենք, որովհետև աշխատել գիտենք, ստեղծագործել գիտենք, համբերել գիտենք, կազմակերպվել գիտենք, հայրենիքին կյանքը նվիրել գիտենք:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ